Pagkatapos
matalo ng Sparta ang Athens sa tinawag na “Peloponnesian War” noong 404 B.C.,
nagkaroon ng pagkakahati-hati ang mga syudad ng Gresya. Dahil dito, naging
mahina at hiwa-hiwalay ang Gresya, at nasakop ng papalakas na imperyo ng
Macedonia sa pamumuno ni Felipe ng Macedon noong 338 B.C.. Sa Macedonia uusbong
ang nagngangalang Alexander the Great (anak ni Felipe), na siyang sasakop sa
buong “mundo” (o sa kilalang mundo noong panahong iyon). Ang probinsyang ito
rin ang magbubunga ng isang henyo sa Pilosopiya na sasakop sa napakaraming
larangan ng kaisipan, si Aristoteles.
Si
Aristoteles ay ipinanganak noong 384 B.C. sa bayan ng Stagira, sakop ng
Macedonia. Ang tatay niya na si Nicomachus ay isang manggagamot ni Amyntus II,
ang hari ng Macedonia. Kaya nga, hindi kataka-takang mayroong nalalaman si
Aristoteles sa larangan ng syentipiko at empirikal na pagsusuri sa kanyang
uring pamimilosipiya. Labing-walong (18) taong gulang siya noong naging
estudyante siya sa Academia ni Platon (sa Athens), upang magkaroon ng
pinaka-mahusay na edukasyon noong kapanahunang iyon. Nag-aral siya doon at
nagturo kasama ni Platon nang halos dalawampu’t limang (25) taon, hanggang sa
mamatay si Platon noong 347. Pumalit kay Platon bilang pinuno ng paaralan ang
kanyang pamangkin na si Speusippos, isang matematiko na mag-isang ipinapatuloy
ang mga teorya ni Platon tungkol sa matematika. Hindi natin alam kung dahil
dito umalis si Aristoteles sa Acamedia; Magiging isa lamang itong walang
basehang ispekulasyon. Maaaring ang masamang pakikitungo ng mga taga-Athens sa
mga Macedonian noong panahong iyon ang nagtulak kay Aristoteles na lisanin ang
Academia ni Platon.
Noong
342 B.C., ipinatawag siya ni Haring Felipe ng Macedonia (na isa pa lamang
prinsipe noong kabataan ni Aristoteles) upang maging tutor ang isang
labing-tatlong (13) taong gulang na si Alexander, ang tagapag-mana ng trono.
Pagkaraan ng ilang taon, naging hari si Alexander at tinupad ang pangarap ng
kanyang ama na masakop ang “mundo”. Sang-ayon sa ilang istorya, inuutusan ni
Alexander ang kanyang mga sundalo na mangolekta ng mga “biological specemens”
kung saan man sila nakikipag-gyera at ipinadadala pauwi sa kaniyang tutor na si
Aristoteles.
Noong
335 B.C., bumalik si Aristoteles sa Athens at nagtayo ng sarili niyang paaralan
na naging karibal ng Academia ni Platon. Pinangalanan niya itong Lyceum dahil
malapit ito sa temple ng diyos na si Apollo Lyceus. Dito niya naisulat halos
lahat ng mahahalaga niyang akda.
Nang
mamatay si Alexander the Great noong 323 B.C., namuo na naman sa Athens ang
galit sa mga taga-Macedonia. Dito natakot si Aristoteles, na ang pagiging
malapit niya kay Alexander the Great ay maaaring magdala sa kanya sa
kapahamakan. Naalala niya ang trahedya na nangyari kay Sokrates, pero hindi pa
siya handang maging martir tulad ng guro ni Platon, kaya tumakas siya palabas
ng Athens. Isang taon pagkatapos niyang lumabas ng Athens, siya ay namatay. Una
niyang naging asawa si Pythias. Nang mamatay ang kanyang unang asawa,
pinakasalan niya si Herpyllis. Habang nakikipagtalik siya kay Herpyllis at
ipinapadama ang kanyang pagmamahal dito, doon niya hiniling na kung mamamatay
siya ay ilibing siya malapit sa libingan ng pinakamamahal niyang si Pythias.
#Kaboom! #MedyoBadBoy #PogiProblems
Si
Platon at Si Aristoteles
Bago
natin maunawaan ang mga astig na pilosopiya ni Aristoteles, kailangan muna
nating ipaliwanag ang relasyon sa pagitan ng mga pananaw niya at ng kanyang
guro na si Platon. Unang una, ang impluwensya ni Platon sa kanyang pinaka-sikat
na disipulo ay hinding hindi mabubura. Sa pamimilosopiya ni Aristoteles,
tinatangka niyang magbigay ng solusyon sa mga naiwang problematiko ni Platon
base sa lohika at mga partikular niyang karanasan. Pero, si Aristoteles ay
higante sa larangan ng pilosopiya. Hindi siya kontento na ulitin na lamang ang
mga ideya ng kanyang minamahal na guro. Malikhain niyang inulit ang ilan sa mga
pananaw ni Platon, at matindi naman niyang tinuligsa ang marami sa mga ito. Sa
kanyang magnum opus pagdating sa
usaping etika, ipinahayag niya ang matinding pangangailangang sundan ang katotohan,
kahit na ibig sabihin nito ay ang masidhing pagsasa-isang-tabi ng mga itinuro
ng kaibigan niyang si Platon:
It would perhaps
be thought to be better, indeed to be our duty, for the sake of maintaining the
truth even to destroy what touches us closely, especially as we are
philosophers or lovers of wisdom; for, while both are dear, piety requires us
to honour truth above our friends
(NE 1.6).
Unang una, ang pinaka-lantad na kaibahan ng dalawang higante sa pilosopiya ay sa kanilang istilo at temperamento. Kalimitan, si Platon ay tinatawag ng mga dalubhasa na idealistic, inspiring, otherworldly, at perfectionist. Samantalang si Aristoteles naman ay realistic, scientific, this-worldly, at pragmatic. Ang mga panghuhusgang ito ay base sa mga nasulat at istilo ng pagsusulat ng dalawang nasabing pilosopo. Pero, kung talagang nakikinig tayo sa mga sinasabi ni Platon sa kanyang mga diyalogo, lapat na lapat ang mga ito sa kasalukuyan ni Platon. Karamihan sa mga literatura Platon ay komentaryo sa lipunan niyang kinabibilangan. Gumagamit siya ng mga bulgar na salita upang gawing popular ang pilosiya. Popular na ibig sabihin ay kauna-unawa sa nibel ng karaniwang tao. Samantala, ang mga taga-hanga naman ni Aristoteles ay nagbasa ng mga teknikal na sinulat niya na talaga namang sinulat para sa publikasyon. Parang ipinagkukumpara ng iba ang mga nasulat ni Bob Ong (na ang target audience ay masang Pilipino) at ang mga nasulat ni Dr. Co (na para naman sa mga may hilig sa pilosopiya). Ganunpaman, ang mga mambabasa ni Aristoteles ay makararanas ng pagka-antok at madalas kailangang magbukas ng encyclopedia sa pilosopiya. Sabi nga ng pilosopong si Arthur Schopenhauer, ang karanasan niya sa pagbabasa kay Aristoteles ay isang “brilliant dryness” (The World as Will and Idea, 2).
Sanasabing
dalawa lamang ang tradisyon sa pilosopiya; kung hindi ka Platonist, e di isang
kang Aristotelian. Kahit na hindi dapat natin ipag-isang-tabi ang pagkakatulad
nina Platon at Aristoteles, magkaiba talaga ang kanilang sistema at
paninindigan.
Ang imahe sa ibabaw ay galing sa painting
ni Raphael na School of Athens, na
malikhaing nagpapakita ng kaibahang pilosopikal nina Platon at Aristoteles. Si
Platon ay nakaturo sa itaas, sa lampas-sa-mundong-ito na mundo ng Totoong totoo
(Forms). Samantalang si Aristoteles naman ay sumi-senyas pababa, sa paghahanap
ng totoo (forms) dito mismo sa
natural na mundo.
Pag-iisa-isa
Kung
si Platon ay nakatuon ang atensyon sa kabuoan ng Katotohanan, ang kanyang
estudyanteng si Aristoteles ay nahilig (inclined)
sa pag-iisa-isa ng mga detalye. Pero, malawak itong kinagagalawan ni
Aristoteles. Itong kanyang pamamaraan at istilo ng pag-iisip ay makikita sa
lahat ng larangan na kanyang pinasok: biolohiya, lohika, pisika, hermeneutika,
retorika, etika, pulitika, at maging sa malalim na kabuoan ng metapisika.
Pag-iisa-isa sa mga detalye ang talagang istilo niya. Mistulang hinahanap niya
ang unibersal sa mga partikular.
Para
kay Aristoteles, maling diskarte ang pag-aaral ng mga abstraksyo na hiwalay sa mga kongkretong halimbawa. Hindi nga raw
mauunawaan ang “kalayaan” kung hiwalay ito sa tunay na karanasan ng pagiging
malaya. Ibig sabihin, kung gusto nating matutunan ang kahulugan ng “kalayaan”,
mas mainam na siyasatin (isa-isahin) ang mga karanasan ng partikular na taong
malaya. Hindi nga raw ginagamot ng isang doktor ang sakit na kanser, kundi ang
partikular na may-sakit na si Pedro o si Juan.
Kung
si Platon ay pinapaiiwas ang kanyang mga estudyante sa nibel ng karanasan, si
Aristoteles ay nagsasabing ang isang taong puro teorya at kulang sa karanasan
ay walang tunay na alam. Ibang iba nga raw ang “kaalamang-larawan” sa
“kaalamang-karanasan”. Maaaring alam nating naghihirap ang mga tao sa Tacloban.
Pero, ibang iba pa rin ang kaalaman ng mga taong naranasan ang ibig sabihin ng
“kahirapan ng mga tao doon sa Tacloban”. Ang
karunungan, samakatuwid, ay nagsisimula sa karanasan ng mga partikular na bagay.
Hindi pa nga raw tayo sigurado sa ating mga nakikita, anong kalokohan itong
uunahin pa natin ang mga bagay na hindi natin nakikita!? Parang ganito: paano
mo malalaman na minamahal ka ng isang tao, kung wala kang nakikitang kongretong
tanda ng “pagmamahal” sa kanya? #Hugot
Nguni’t,
hindi dito natatapos ang istorya ng itinuturong pamamaraan ni Aristoteles.
Mahalaga ang pandama, pero hindi doon natatapos. Maging ang aso kong si Bantay
ay nakararanas ng amoy, gaspang, at lasa ng bagay na nararanasan niya (tulad ng
pag-ngata niya ng isang buto), pero wala siyang totoong kaalaman base sa
sinasabi ni Aristoteles. May kakayanan ang taong ikumpara ang kanyang naranasan
base sa isang mas pundamental na katotohanan.
Upang
mas maunawaan natin, pwede siguro nating pag-ibahin ang interes ng isang painter,
ng isang hardenero, at ng isang syentipiko sa isang puno. Ang isang alagad ng
sining ay may hilig din sa mga detalye ng puno. Nahuhumaling siya marahil sa
iba’t ibang kulay ng mga dahon, iba’t ibang kurba ng puno at sanga, at gaspang
ng mga balat nito. Ang isang hardenero naman, sa ibang banda, ay alam kung
anong partikular na pampataba o fertilizer
ang makakapag-payabong dito; anong klaseng pruning (pag-gugupit o pagtatalas)
ang makakapagpadami ng bunga nito. Recipe ang tawag. “Gawin mo ito, ito ang magiging
resulta.” Alam niya ang paraan para magkaroon ng gusto niyang resulta, pero
hindi niya lubusang alam kung paano ito nangyayari. Ngayon, ang isang
syentipikong nag-iisa-isa o nag-iisip tungkol sa puno ay hindi lamang interesado sa partikular na punong
kanyang sinisiyasat. Sa halip, bukas rin ang kanyang isipan sa mga unibersal na
prinsipyo. Nasa kanya ang pagnanais na maunawaan ang isang partikular na bagay
sa pamamagitan ng relasyon nito sa unibersal. Ano ang kaibahan nito sa nauna na
niyang karanasan ng isang puno? Sa mga terminolohiya ni Aristotle, sinisiyasat
ng isang pilosopo (gamit ang abstraksyo o paghihiwalay-hiwalay) kung alin sa
mga ito ang esensyal (hindi maaalis sa bagay na pasok sa ganitong hangganan) at
kung alin ang aksidenteng katangian lamang (katangian na maaaring wala). Sa
pagsisiyasat na ito, mahalaga ang pagka-diskobre ni Aristeteles sa lohika
bilang instrumento na mag-gagarantiya ng eksakto at walang dudang katotohanan.
Telos
Ang pilosopiya ni Aristoteles ay
nagpapakita ng kaayusan sa mundo. “Bumabagay ang mga bagay.” Ang itlog ng manok
ay nagiging manok at hindi nagiging kalabaw. Ang buto ng sitaw ang nagiging
halamang sitaw at hindi punong kawayan. Itong kaisipan na may dahilan (telos)
ang mga bagay bagay ang tinatawag na teleolohiya.
Galing sa salitang Greyego na telos, ibig
sabihin ay tinutunguhan (end/goal).
Ngayon, ang pagpapakatao ay isang
gawain. Ang lahat ng gawain ay may telos. May kalikasan sa taong tumungo sa
kaligayahan: eudaimonia. Ibig
sabihin, “Ang taong maligaya ay may buhay na maganda ang daimon”[1]
Pero, iba’t iba ang akala nating magpapaligaya sa atin. Mayroong nag-aakalang
makukuha ang kaligayahan sa nibel ng laman. Ang iba naman ay sa pamamagitan ng
pagkakamal ng maraming pera. O di kaya ay sa pagbubuo ng magandang pangalan sa
lipunan.
Pero, ang mga nasabing pamamaraan ay
naglalagay sa tao sa matinding delikadong pagka-bitin. Isa sa esensyal na
karakter ng isang tao ang pagiging malaya. Kung naka-base ang kaligayahan sa
ibang bagay, tulad ng laman, pera, at pagtingin ng ibang tao, hindi ka na
kumikilos nang malaya. At binabasag mo ang iyong pagka-taong malaya. May
naidudulot ngang ligaya ang laman, pera, at reputasyon, pero bitin na bitin
kumpara sa maibibigay na ligaya ng pagiging isang ganap na tao.
Etika: Ang Arete ng
Pagpapakatao
Ang pinaka-kompletong aklat ni Aristoteles
tungkol sa etika ay may pamagat na Nicomachean
Ethics (may kaugnayan sa pangalan ng kanyang tatay at ng kanyang anak). Isa
ito sa mga klasiko pagdating sa pilosopiyang moral at hanggang ngayon ay isang
maimpluwensyang pananaw. Hindi naman nagbibigay si Aristoteles ng kompletong recipe pagdating sa
pagpapaka-mabuting-tao. Sa tingin niya, wala namang makapagbibigay ng ganito.
Na sabihing, “gawin mo ito o iyan, at magiging mabuti ka na!”
Kaligayahan
Sinimulan ni Aristoteles ang kanyang
aklat sa isang obserbasyon na ang lahat na kilos ng tao ay mayroong mga
ninanais na kahahantungan. Ngayon, ang ibang kilos ng tao ay ginagawa lamang
para sa iba pang mas mataas na hangarin natin. Halimbawa, nagpapakapuyat ang
isang estudyante hindi dahil sarap na sarap siya sa pagpupuyat. Mas madalas
ginagawa ito ng isang estudyante upang makapasa sa exam sa Logic, halimbawa.
Ginagawa niya ito upang makapasa sa kurso, para makatapos sa pag-aaral, magkaroon
ng Bachelor’s Degree sa larangan ng pilosopiya, at balang araw ay magkaroon ng
maayos na trabaho. Mahalaga ito sa kanya dahil magbibigay ito ng pagkakataon
para siya ay kumita ng pera, at marami pang iba. Subalit, itong sunod-sunod na
“hangarin” ay hindi pwedeng walang katapusan. Kaya nga, ang pinakamahirap
sagutin sa mga katanungan ng buhay ay “ano ba ang totoong gusto ko sa buhay
ko?” “Para saan ba ang mga ginagawa ko sa buhay?” “Saan ako makakahanap ng
kahulugan?”
Ang sagot dito ay madali lamang: ang
talagang nais ng isang tao ay kaligayahan.
Ang ginamit na termino ni Aristoteles para dito ay eudaimonia. Saan nga ba nagtatago si happiness? Malimit natin itong naitatanong lalo na sa panahong
“emo” tayo. Saan ba mahahanap ang mistulang nakatagong kaligayahan? Kasama ba
ito sa mga pwedeng bilhin ni Anne Curtis, kasama ang isang artista at ang buong
bar?
Para sa mga sinaunang Griyego, sa dahilan ng isang bagay nakadepende ang
tunay na kahulugan. Ito rin ang basehan ng mabuti at masama ng isang bagay. Ang
isang mabuting karpentero ay yuong ginagampanan ang kanyang tungkulin sa
pagkakarpentero. Ang isang maayos na mata ay iyong maayos ang paningin. Ganon
rin, ang isang mabuting tao ay nangangahulugan ng pagtupad sa kanyang pagiging
isang tao. Ano naman yan? Ano ang bumabagay sa isang tao? Ano itong kilos na
naiiba at nagpapaiba sa atin kumpara sa ibang nilalang?
Sigurado, hindi ito sa pagpapasarap.
Sapagkat kahit ang mga hayop ay mayroon ring ganitong oryentasyon. Sa huling
bahagi ng kanyang aklat, sinabi ni Aristoteles:
Happiness, therefore, does not lie
in amusement; it would, indeed, be strange if the end were amusement, and one
were to take trouble and suffer hardship all one’s life in order to amuse
oneself. For, in a word, everything that we choose we choose for the sake of
something else—except happiness, which is an end. Now to exert oneself and work
for the sake of amusement seems silly and utterly childish
(NE, 10.6).
Sa
pagsasabing ang “sarap” ay hindi katumbas ng “kaligayahan”, gustong sabihin ni
Aristoteles na ang pagkahilig sa mapagpasarap na buhay ay delikadong bisyo. Kusang
darating ang “sarap” sa isang taong mabuti. Pero, kung “sarap” o “aliw” ang
pinagtutuunan mo ng pansin, kapag ito ang parati mong hinahanap, hindi mo na
rin malalaman kung ano ang dapat.
Ngayon, para saan nga ba ang buhay
ng isang tao? Sinagot ni Aristoteles ang katanungang ito sa isa sa
pinaka-sentro ng kanyang etika: “We state
the function of man to be a certain kind of life, and this to be an activity or
actions of the soul implying a rational principle, and the function of a good
man to be the good and noble performance of these” (NE 1.7). May ilang
mahahalagang punto sa mga pangungusap na ito ang kailangang bigyan ng
paliwanag. Una, hindi tayo ang nagbigay
ng “dahilan” sa ating buhay. Ang dahilan ng buhay ng tao ay andyan na kasama ng
ating pagiging tao. Itong “dahilan” na ito ang kondisyon ng posibilidad na
maging iba tayo sa mga bato, halaman, hayop, whiteboard marker, computer, at
iba pa. Pangalawa, gustong sabihin ni Aristoteles na ang kahulugan ng buhay ng
isang tao ay nakasalalay sa gawaing pagpapakatao, isang gawaing nangangailangan
ng kahusayan o excellence. Ang
kaligayahan ay hindi natutulog sa pansitan, sa halip ito ay natatagpuan sa
pagsasagawa ng maayos na buhay. Katulad ng isang koponan. Hindi isang panalo
lang, kampeon ka na. Ganon rin daw sa buhay ng tao. Hindi isang araw ka lamang
nagpapaka-mabuting tao, bukas hindi na. Kailangan nito ng kahusayan na nakukuha
sa pagsasanay araw araw na buhay.
Pangatlo, ang paglalarawan nito ng
kahulugan ng buhay ay nangangahulugan ng isang uri ng buhay na naaayon sa isang
plano o istratehiya na ginagabayan ng katwiran. Kaya nga, ang maayos na buhay
ay hindi lamang puro gawa. Parating magkasama ang pag-iisip at pagsasagawa.
Iyan ang tinatawag ng mga sinaunang Griyego na techne, “pag-unawang gumagawa at paggawang umuunawa.”
Arete:
Nakasanayan Karakter
Ang isang mabuting tao ay hindi
lamang gumagawa ng mabuti, sa halip, sa pamamagitan ng pagsasanay, siya ang
taong tinubuan ng disposisyon o kasanayan sa paggawa ng mabuti. Maiisip natin
ang isang nagbabayad ng tamang buwis—hindi dahil maluwag iyon sa kanyang
kalooban, kundi dahil ayaw niyang mahuli ng gobyerno. Ang isang totoong moral
na tao, para kay Aristoteles, ay masaya at laging handang huwag mandaya ng
buwis dahil alam niya itong tama. Kaya nga, ang isang nahubog na ang moralidad
ay nakikita sa kanyang mga motibasyon, mga hangarin, mga gusto, at mga hindi
gusto. Ang isang mabuting tao ay natutuwa sa mabuti, at napapangitan sa masama.
Parang isang dalubhasang musikero na aliw na aliw sa magandang musika, pero
sumasakit naman ang tenga sa mga basurang tunog.
Ang konsepto ng mabuti ay pwedeng
matutunan sa eskwela, pero ang tunay na karakter ay natututunan sa pamamagitan
ng pagsasagawa. Isa nga itong phronesis.
Isang praktikal na karunungan. Parang sa pamimisekleta. Maaaring matutunan ang
mga pundamental na konsepto ng pamimisekleta sa pamamagitan ng “salita ng isang
tagapag-turo”. Pero, hinding hindi ka makakapamisekleta kung hindi ka
mamimiseklata. Hawig dito ang pagpapakabuting tao. Kung gusto mong magkaroon ng
lakas-loob, kailangan ng paulit-ulit na pagsasanay ng lakas-loob. Kung gusto
mong maging “studious”, hindi pwedeng hindi ka mag-aaral. Mahalaga nga ang
pagsasanay sa mga gawaing moral.
Arete:
Ang Meson
Kung ang mabuti ay nasa pagsasanay,
ano ang dapat pagsanayan ng isang nagpapakabuting tao? Dito pumasok ang
konsepto ng meson o medyo-medya (the
doctrine of the mean). Ang medyo-medya ay nasa pagitan ng dalawang kalabisan. “Moral virtue is concerned with passions and
actions, in which excess is a form of failure, and so is defect, while the
intermediate is praised and is a form of success” (NE 2.6). Sa madaling
salita, ang isang mabuting tao ay gumagalaw sa pagitan ng dalawang kalabisan.
Hindi bago ang konsepto ng “moderation” sa mga sinaunang Griyego. Kahit sina
Homer ay may ganitong konsepto. Pero, si Aristoteles ay nagibay ng kanyang
kakaibang pormulasyon.
Kilos
|
Bisyo (sobra)
|
Birtud
(medyo-medya)
|
Bisyo (kulang)
|
Tapang
sa pagharap sa panganib
|
Walang
ingat
|
Matapang
|
Duwag
|
Pagdanas
ng sarap
|
Makasariling
paglalayaw
|
Mahinahon
|
Kill-Joy
|
Pagbibigay
ng pera
|
Bulagsak
sa pera
|
Pagiging
bukas-palad
|
Madamot
|
Pagsasabi
ng totoo tungkol sa sarili
|
Kayabangan
|
Totoo
sa sarili
|
Pagpapababa
sa sarili
|
Ang
mga halimbawa sa itaas ay nagpapakita ng ideya ni Aristoteles tungkol sa
totoong mabuti. Ang walang ingat, ang duwag, at ang matapang ay lahat
natatakot. Ang walang ingat ay nagkukunwaring walang takot, at mamaya’y susugod
bigla bigla. Ang duwag ay walang pagpigil sa takot. Siya ang kinokontrol ng
takot. Ang matapang naman ay hinaharap, inaangkin, at dinisiplina ito upang
magawa niya ang mabuti at maiwasan ang kahihiyan. Ang totoong matapang ay hindi
padalus-dalos. Hindi porke’t hindi lumalaban ay duwag. Kung minsan, ang taong
matapang ay tinatatawag ng pagkakataong h’wag munang umimik o lumaban. “Kung
ang taong nagtitiis at natatakot sa nararapat, dahil sa tamang dahilan, ayon sa
paraan at panahon na nararapat… iyong taong iyon ay matapang” (Mga Sinaunang
Griyego, 126).
Itong medyo-medya (mean) ay hindi
katulad sa matematika na matatagpuan sa kalahati. Kung ibibigay ko, halimbawa,
lahat ng pera ko sa kawang-gawa nagpapakita ito ng kabulagsakan sa pera. Kung
hindi naman ako magbibigay at mayroon naman akong pwedeng ibigay, kadamutan
naman ang tawag doon. Pero, hindi ito nangangahulugang ibibigay ko ang kalahati
ng aking mga ari-arian sa kawang-gawa at tapos na ang istorya; mabuting tao na
ako. Kaya nga, hindi sapat na alam natin ang ideya ni Aristoteles na ang mabuti
ay nasa gitna ng dalawang sobra. Paano iyon malalaman? Paano natin malalaman
ang mabuti sa partikular na sitwasyon?
Ang masasabi lamang ni Aristoteles, “it is determined by a rational principle,
and by that principle by which the man of practical wisdom would determine it”
(NE 2.6). Sa puntong ito, makikita natin ang koneksyon ng “karunungang
intelekwal” at “karunungang praktikal”. Ang isang taong may praktikal na
karunungan ay kayang manimbang kung ano ang nararapat gawin sa isang partikular
na sitwasyon. At, mayroon rin siyang karunungan upang malaman kung paano ito
isasagawa. Kailangan daw dito, ayon kay Aristoteles, ang katalinuhan at
pagiging praktikal. Dito mahalaga ang mga naunang karanasan. Gumagalaw ang
taong may karunungang praktikal sa mga naunang karanasan. Iba nga raw ang
“karunungang-larawan” sa “karunungang-karanasan”.
Ang kikilatis ay ang aisthesis: isang uring pagtanaw at pagdama. Hindi masusukat, kundi
matatanaw lamang at madarama ang gitna, sapagkat ang pinaka-gitna ay walang
pagmamalabis o pagkukulang. Sapagkat ang gitna ay isang uring sukdulan. Ganyan
ang pagka-gitna ni Aristoteles, ang tanyag na mesotes.
Emmanuel
C. de Leon
Departamento
ng Pilosopiya
UST-Faculty
of Arts and Letters
[1] Roque J. Ferriols, S.J., Mga Sinaunang Griyego (Quezon City:
Ateneo de Manila University Press, 1992), 123.
Walang komento:
Mag-post ng isang Komento