I. Buhay ni Platon: Estudyante na naging University President
Noong hinatulan ng kamatayan si
Sokrates, ang kanyang estudyanteng si Platon ay tatlumpong (30) taong gulang.
Itong kamatayan ng kanyang guro, na may bahid ng pulitika, ay maaaring sabihing
isa sa pinakamahalagang yugto sa buhay ni Platon. Sa pagdinig ng kaso ni
Sokrates, nagmungkahi si Platon at tatlo pa nilang mga kaibigan, na magbayad na
lamang ng malaki-laking halaga ng pera bilang alternatibo sa parusang
kamatayan. Pero, sa laking dismaya ni Platon, ang buhay ng kanyang guro na
itinuturing na pinaka-matalino at pinaka-moral na tao sa Athens noong
kapanahunang iyon, ay nauwi sa isang trahedyang pagtatapos. Hindi maitago ni
Platon ang kanyang pagkadismaya sa isang linya sa Phaedo:
Such was the end….of our friend, who was, I think, of all the men of our time, the best, the wisest, and the most just.
Dahil
sa pangyayaring ito, maraming tanong ang nabuo sa isipan ni Platon. Anong klaseng lipunan ito na hindi kayang
konsentihin ang isang Sokrates sa kanyang piling? Anong klaseng lipunan meron
dapat tayo upang mamayani ang mga pilosopikal na pananaw sa mga gawain ng tao?
Ano ang hustisya? Bakit kailangang maging mabuti? Ang mga ito ang magiging
laman ng kanyang pag-iisip sa kanyang pamimilosopiya.
Wala siguro sa plano ni Platon ang
maging isang pilosopo. Ipinanganak noong 428 o 427 B.C. sa isang
aristokratikong pamilya sa Athens, pinag-aral siya at inihahanda para maging
isang dakilang pulitiko. Matapos ang trahedya ng pagkamatay ni Sokrates,
nagdisisyon si Platon na ilaan ang kanyang lakas at buhay sa pamimilosopiya.
Nagtatag siya ng isang eskwelahan na tinawag na Academia (Academy), alay sa kaluwalhatian ng bayaning si Academus. Inialay
niya ang kanyang mga panahon sa pagtuturo at pagsusulat. Isa sa pinakasikat sa
kanyang mga sinulat ang Politeia
(kalimitang isinasalin sa salitang ingles na Republic). Sa aklat na ito, sinasabi niyang hindi magkakaroon ng
hustisya sa isang lipunan hanggat hindi ito pinamumunuan ng isang taong may
pilosopikong pananaw, o hindi kaya ay magkaroon ng pilosopikong pananaw ang
isang pinuno.
II. Layunin ni Platon:
Gawing Komprehensibo ang Pilosopiya
Hawig sa tinatahak ng kanyang gurong
si Sokrates, mayroon ring matinding interes si Platon sa mga katanungang
etikal. Kaso nga lamang, ang tadhana ni Sokrates ang magbibigay sa kanya ng
reyalisasyon na ang isang mabuting tao ay hindi makaka-agapay kung hindi muna babaguhin
ang isang lipunan. Kaya nga, masasabi nating malaking bahagi rin ng pilosopiya
ni Platon ang tungkol sa pulitika. Pero, lahat ng mga ito ay naka-angkla sa
kanyang pangunahing adhikain na maunawaan ang totoong totoo sa mga bagay bagay.
Dahil dito, malaking porsyento ng kanyang pag-iisip ay nakatoon rin sa mga
tanong sa metapisika at epistemolohiya.
Epistemolohiya: Rason
vs. Opinyon
Bago natin matutunan ang
epistemolohiya ni Platon, kailangan muna nating banggitin ang mga bagay na
hindi niya pinaniniwalaan. Ang una niyang gustong gawin ay tuligsain ang relatibismo ng mga Sophist. Para kay
Platon, ang lipunan natin ay dapat nakasandig sa tunay na karunungan at hindi
sa kanya kanyang opinyon sa madla. At ang karunungang ito ay unibersal (totoo
sa lahat nang tao, panahon, at pagkakataon). Pangalawa, sinusubukan niyang
alisin sa atin ang sobrang pagtitiwala
sa ating mga pandama. Ang uring karunungan na kailangan natin, sang-ayon
kay Platon, ay parating totoo (eternal) at hindi nagbabago (unchanging); at
hindi natin makukuha iyon sa pabago-bagong karanasan. At panghuli,
ipinaglalaban niyang ang isang kaalaman (knowledge) ay hindi lamang
totoong-paniniwala o haka-haka, sapagkat ito dapat ay nakabase sa rasyonal na pangangatwiran.
Note:
pag-aaralan ninyo ang mga ito sa susunod na semestre; sa Epistemology class.
Dahil sa kakulangan ng oras, hindi natin ito lubusang pagtutuunan ng atensyon.
Politeia II:
Ang Singsing
Ang Politeia na iminumungkahi ni Platon ay nilalagay niya sa bibig ni
Sokrates.[1]
Malayong malayo ang edad ng Sokrates ng Apologia
sa Sokrates ng Politeia. Bata pa si
Sokrates dito. Sa unang libro ng Politeia,
inihanda ni Platon ang magiging pagmumuni-muni sa diyalogo. Tungkol ito sa dike (katarungan). Isinulat ito ni
Platon sa paraang nag-uusap-usap ang mga karakter. Isa itong diyalogo.
Nag-uusap-usap sila tungkol sa mga “institusyon”.
Katulad nina Foucault, Heidegger, at
Nietzsche, may pagka-kritikal si Platon sa mga institusyon sa ating lipunan. Kailangang
imbestigahan ang mga institusyon, upang sa ganun ay maihawalay ang totoo sa
hindi totoong sistema. Hindi naman ibig sabihin lahat na sistema ay bulok.
Pero, kailangang kilatisin lahat, upang makapagsimula si Platon ng isang ideyal
na Politeia. Para kay Platon, ang lipunan ay ang pinalaking tao.[2]
Kung magulo ang mga institusyon sa lipunan, magulo rin ang buhay ng isang
tao.
Dito sa ikalawang aklat ng Politeia, inilalahad ni Sokrates ang
kanilang pag-uusap ni Glaukon. Nagsimula si Glaukon sa isang eksperimentong
pag-iisip (thought experiment). Kung bibigyan ng parehong kapangyarihan ang
mabuti at ang masama na gawin ang anumang gusto nilang gawin, may kaibahan kaya
ang resulta?
Para mas patindihin pa ang
problemang gusto nilang sagutin, nagkwento si Glaukon tungkol sa isang pastol
na nagngangalang Gyges, alipin ng namumuno noon sa Lydia. Nagkaroon ng isang
kalamidad habang nagpapastol si Gyges; matagal umulan nang malakas at lumindol.
Bumitak ang lupa at nagkaroon ng malalim na bangin. Nakita niya, nagtaka, at
bumaba siya upang tingnan ang mga kataka-takang bagay sa ilalim. Mayroon pa raw
kabayong bronse na binabanggit sa kwento. Yumuko raw siya at may nakitang
bangkay na walang saplot at suot lamang ang isang singsing, kinuha niya ang
singsing at umalis.
Ugali raw ng mga pastol ang
magpulong bawat buwan upang iulat sa hari ang kalagayan ng mga kawan. Dumalo
raw si Gyges dito suot ang singsing. Umupo siya sa gitna ng mga pastol at nang
pinihit niya ang singsing paloob, siya ay naglaho. At pinag-usapan siya ng mga
pastol na para bagang nakaalis na siya. At nang pinihit niya ulit ang singsing
palabas, nakita na siyang muli. Nagulat siya at nag-isip isip. Sinubukan niya
ulit nang maraming beses at pareho ang resulta. Pihit paloob, mawawala. Pihit
palabas, sisipot siya. Agad niyang pinatay ang sugo ng hari. Nakiapid daw si
Gyges sa asawa ng hari at nagkaisang patayin ang hari upang makuha ang poder ng
kaharian.
“Ngayon,” sabi ni Glaukon, “kung may
dalawang singsing na ganito, isuot mo iyong isa sa mabait at iyong isa naman sa
masama. Sa karaniwang pag-aakala walang magiging sintigas ng bakal na
mananatili sa pagkamabait.”[3]
Malakas ang loob ng sinumang may kakayahang maging malaya sa paningin ng
publiko. Dahil nga wala namang makakakita sa kanya, maaari na siyang pumasok sa
isang lugar na hindi naman niya pwedeng pasukan, kunin ang isang bagay sa
tindahan at hindi na bayaran, makinig sa pribadong usapan ng iba, pumatay ng
tao na hindi mahuhuli, at marami pang iba. Mag-aasal diyos ang taong may
ganitong kapangyarihan. Mayroon kayang
taong napakabuti na hindi malalamon ng ganitong klaseng kapangyarihan?
Ganito nga raw ang karaniwang
kalagayan ng pagpapakabuti ng tao. “At masasabi na ito ang matunog na tanda na
walang mabait na kusang loob, kundi sapilitan. Sapagkat walang mabuti ang
sariling laya.”[4]
Napipilitan lamang tayong gumawa ng mabuti upang gawan rin tayo ng mabuti ng
iba. Pero, kung may tyansa tayong pumili sa mabuti at masama, mas madalas
pipiliin natin ang masama lalo na at walang nakakakita sa atin.
Kung iisipin natin, tama nga. May
mga karanasan tayo na mag-isa sa loob ng ating kwarto, at kung anu anong
kabulastugan ang ating naiisip gawin. Sabi nga, “Idle mind is the house of
temptation”. Kung talagang nakikinig tayo kay Platon, maaaring sinasabi niyang
mahalaga ang visibility sa gawaing
moral. Hindi maaaring walang nakakakita sa atin. Hindi maaaring malayang malaya
tayo sa paningin ng ibang tao.
Tulad sa ating gobyerno. Kung walang
pakialam ang publiko sa mga ginagawa ng mga opisyal ng ating gobyerno, malamang
lamang nga na gumawa sila ng masama tulad ng pagnanakaw sa kaban ng bayan. Kaya
mahalaga ang transparency at social accountability.
Bakit
kailangan maging mabuti?
Malaking porsyento ng kaisipan ni
Platon ay tungkol sa tanong sa hustisya. Sa karaniwang pananaw, ang hustisya ay
tungkol sa pagiging patas at walang kinikilingan. Kaya nga nakapiring ang musa
ng hustisya at tangan tangan ang balanse. Pero, sa pilosopiya ni Platon, ito
rin ay isang kalidad na nasa loob ng isang may-kaayusang kaluluwa (psyche). Sa ganitong pananaw, ang isang
makatarungang tao ay ang mabuting tao.
Sa kanyang Politeia, inilahad muna niya ang pag-iisip ng mga mapagduda sa
kahalagahan ng hustisya at pagpapakabuti. Tinatanong nila, “Bakit ba talaga
kailangang maging mabuti?” Sa ibang salita, bakit pa kailangang magpapakabuting
tao? Kung ang mabubuting tao ay pinapatay, walang impluwensya, naghihirap, at
naiisang-tabi? Sa kabilang banda naman, ang mga gumagawa ng masama ay yumayaman,
may kapangyarihan, maimpluwensya, at namamayani sa ating lipunan? Bakit natin
pipiliin ang pagiging mabuti kumpara sa masarap na buhay ng pagiging
makasarili? Hindi ba mas makakabuting maging masama at hangaan ng publiko? O
kung mas palalawakin natin ang mga tanong ni Glaukon, “Paano kung walang
kabilang buhay o langit para gantimpalaan ang ating mabubuting gawain?”
Hindi ba’t ang mga ito ang patunay
na ang dahilan lamang natin sa pagpapakabuti ay upang magkaroon ng magandang
reputasyon at mga panlabas na gantimpala (sa buhay na ito o sa kabilang buhay)?
Mayroon bang malalim na dahilan ang pagpapakabuti?
Kahit na sa ikalawang aklat ng Politeia naitanong ni Glaukon itong
tanong tungkol sa kahalagahan ng pagpapakabuti, halos buong libro ay tungkol sa
pagsagot sa masalimuot na katanungang ito. At bilang tipikal na Griyego,
humugot siya ng sagot galing sa essensya o pagiging ng isang tao. Ano ba ang
isang tao? Sapagkat para sa mga Griyego, ang kabutihan ng isang bagay ay
nakadepende sa kanyang kadahilanan.
Hindi nagbibigay si Platon ng mga
pamantayan, “gawin mo ito; hwag mong gawin iyan.” Kinilatis muna niya ang
mabuti sa isang tao at kung bakit ito ang dapat nating pagtuunan ng pansin sa
ating pagpapanday ng buhay.
Ang
Mabuti at Ang Tao
Para kay Platon, ang talagang tao ay
ang kanyang psyche, kalimitang
isinasalin na “kaluluwa”. Subalit, kailangan nating maging maingat at huwag
isiping katulad ito ng terminolohiyang ginagamit sa tradisyonal na relihiyon.
Sa lenguahe ni Platon, ang “kaluluwa” ay mas mainam isiping ang “sarili”.
Kung susuriin raw natin ang
kaloob-looban ng ating kaluluwa (introspection),
kung talagang dadanasin natin ang kaloob-looban natin, makikitang hindi ito
nagkakaisa. May mga naglalabanang pwersa sa ating mismong kalooban. Parang
sinasabi ni Platon na mayroong ibang ibang elemento o faculty ang isang kaluluwa. Subalit, kahit na tinatawag niya itong
“mga parte ng kaluluwa”, hindi dapat natin itong itulad sa konsepto ng “mga
parte ng isang makina”. Sa halip, ang inilalarawan ni Platon ay tungkol sa mga
naglalabanang pagnanais (desire) o sa
linguahe ng mga psycho-analyst, types of
psychological drives.
Isang paglalarawan. Isipin mo,
halimbawa, may isang uhaw na uhaw na tao. Desperadong desperadong uminom ng
tubig. Pero, dahil alam niyang may lason ang tubig, hindi niya ito iinumin.
Ipinakikita ng nasabing sitwasyon na mayroong dalawang naglalabanang pagnanais.
Ang unang bahagi ang “pang-gana” (appetite; appetative part of the soul).
Kalimitang may relasyon sa mga pangangailangan ng katawan, tulad ng pagnanais
sa pagkain, inumin, at pakikipagtalik. Ang “pang-gana” ang humihila sa atin sa
direksyon ng makalupang pagpapasarap. Sa bulgar na salita ni AiAi delas Alas,
ito ang mga pangangailangan ng ating katawang-lupa.
Pero, mayroon ring nag-iisip na
parte ng kaluluwa, na malimit pinipigilan ang mga pagnanasa ng “pang-gana”. Ito
ang boses ng katwiran sa loob ng isang tao. Ang elementong ito ay mayroon ring
mga pagnanasa, pero ang mga pagnanasang ito ay makatwiran. Ito raw ang
pinanggagalingan ng kahiligan (inclination) ng tao sa katotohanan at
pamimilosopiya.
Parang nakapasimple ng paggalaw ng
isang tao. Paglalabanan ng makamundo at makalangit na pagnanasa. Subalit, may
itinuturong pangatlong parte ng kaluluwa si Platon. Ito ay ang ispiritu ng tao.
Ang terminong ispiritu ay hindi dapat lagyan ng bahid ng relihiyon. Ito ang
sentro ng pagkilos ng isang tao. Pinapakita niya ang kanyang sarili sa galit,
ambisyon, lakas ng loob, o sa tiwala sa sarili. Ang ispiritu ay ang bukal ng
mga emosyon. Iba ito sa mga naunang parte ng kaluluwa dahil tumatanggap ito ng
utos galing sa kanila. Pwedeng makinig ang ispiritu sa makamundong parte ng
kaluluwa at magalit na lamang nang walang rason. O kaya ay gamitin ang emosyon
ng galit sapagkat kinakailangan ito ayon sa katwiran. Samakatuwid, ang
isipiritu ay naninimbang sa pagitan ng makamundong “pang-gana” at makalangit na
“katwiran”.
Sa Phaedrus, ginagamit ni Platon ang talinghagang ito:
Ang
kaluluwa ng tao ay isang kutserong nagpapatakbo ng dalawang may pakpak na
kabayo. Matalino ang isang kabayo at lumilipad ng patungong langit upang maabot
ang liwanag ng katotohanan at kabutihan. Galing sa masamang lahi naman ang
kabilang kabayo, at dahil sa pagkalimot at pagkakasala, winala ang kanyang
pakpak at nahulog sa lupa upang magkatawang tao. Kaya naman, may mga makalangit
at makalupang kagawian na naglalabanan sa diwa ng tao. Ang pagsasakatawan ng
tao ay isang di-kanais nais na aksidente at isang malupit na pagbibilanggo sa
malaya at dalisay na kaluluwa.[5]
Gamit
ang mga pundasyon ng sikolohiya, tinuturo ni Platon ang pagpapakabuti. Dito
niya inilahad ang mga arête (birtud):
karunungan, lakas-loob, pagtitimpi, at hustisya. Sa lahat nang ito, kailangan
ng pagkontrol ng katwiran. At ito ang kondisyon ng posibilidad na tayo ay
maging tunay na tao. Sa madaling salita, ang pagpapakatao para kay Platon ay
nakasalalay sa kakayanan ng psyche (ng
mismong tao) na kontrolin ang kanyang sarili.
Sa simula, tinanong natin: “Bakit
kailangang maging mabuti?” Kung talagang nakikinig tayo ng mataimtim kay
Platon/Sokrates, tatanungin tayo pabalik, “Bakit kailangang may kontrol sa
sarili sa halip na maging alipin ng ibang pagnanasa?” Mas gugustuhin mo bang
mamayani ang halimaw sa loob mo? Kung itatatanong natin kay Platon/Sokrates ang
bakit kailangang maging mabuti, sasabihin lang niya na walang kwentang itanong
pa iyan. Dahil ang tunay na tao ay mabuti; nakalimutan nga lamang niya ito.
Ang
Yungib
Malikhaing iniulat ni Platon ang
kanyang epistemolohiya at metapisika sa kanyang Alegorya ng Yungib (book vii ng Politeia),
masasabing isa sa pinaka-astig na istorya sa kasaysayan ng Kanluraning
literatura. Sa istorya, mayroong isang grupo ng mga bilanggo na buong buhay
nila ay nasa loob ng isang yungib kung saan nakagapos ang kanilang leeg at mga
kamay upang ang makikita lamang nila ay ang isang parte ng yungib. Sa likod
nila, ilang hindi pinangalanang tao ang nagpapakita ng mga istatwa ng ilang mga
hayop at iba pang mga bagay bagay gamit ang liwanag ng apoy. Kaya nga lamang,
hindi nakikita ng mga bilanggo ang apoy at mga artipisyal na bagay. Ang nakikita
lamang nila ay ang mga anino, at para sa kanila ito na ang talagang kabuuan ng
realidad.
Ngayon, isipin na lamang na mayroon
daw isang bilanggo ang nakatakas/nakalaya. Sa una, ang liwanag ng apoy ay hindi
maintindihan at nakakasilaw. Masakit sa mata. Maiisip niyang iyong pamilyar sa kanya
na anino ang talagang totoo at ang nakikita niya ngayon ay isang nakakatakot na
ilusyon.
Ngayon, kung siya ay mapapadpad sa
labas ng yungib at makikita niya ang sinag ng araw, lalo pa siyang mamamangha
(o di kaya ay lalong matatakot). Ang sikat at liwanag ng araw ay lalo pang
makakapagpa-lito sa kanya. Pero, darating ang oras na masasanay na rin siya sa
panibagong nibel ng katotohanan na nakikita niya. Makakakita siya ng totoong
hayop, bulaklak, puno, at bituin sa unang pagkakataon, at mauunawaan niyang mas
totoo ang mga may kulay at 3D na bagay kaysa sa mga anino na nakikita ng
kanyang mga mata sa loob ng yungib. At maliliwanagan siya sa kaawa-awang
kalagayan ng mga kasamahan niya sa loob ng yungib na limitado lamang ang
kaalaman sa mga ipinapakitang anino.
Sa kwento ni Platon, may kaugalian
ang mga tao sa yungib na magbigay ng mga premyo at mga parangal sa mga taong
magaling kumilala sa mga imahe ng mga partikular na anino. Gayunpaman, walang
kwenta ang mga premyo at mga parangal na ito sa isang taong nakakita na ng
talagang totoo. At kung babalik sa yungib ang taong ito, magiging katawa-tawa
lamang siya sa mata ng mga tao doon. Iisipin ng mga dati niyang kaibigan na
nawala na ang kanyang katinuan kung ikukwento niya ang totoong kulay berdeng
halaman, ang dumadaloy na tubig, at ang liwanag ng araw. At sang-ayon kay Platon,
kung magkakaroon sila ng pagkakataon, papatayin nila ang taong ito, kahit ang
talagang gusto lamang niyang gawin ay sabihin ang totoo at palayain sila sa
kanilang kalagayan (kamangmangan).
Inilalarawan dito ni Platon ang
tunay na kalagayan ng isang tao. Paniwalang paniwala tayo na totoong totoo ang
mga nakikita natin. Akala natin ay talagang nabubuhay tayo sa katotohanan.
Ginigising tayo ni Platon sa ating mahimbing na pagkatulog, at binabalaan na
delikado ang mabuhay sa paniniwala galing sa mga walang laman na anino.
Itinuturo niya ang direksyon ng talagang totoo. May bahid ng totoo ang ating
mga nakikita. Pero, hindi pa ito ang talagang totoo.
Parang sa turo ni Kristo. Nabubuhay
nga tayo sa mundo. Subalit, kailangan nating lumampas pa dito sapagkat hindi
ito ang tunay nating destinasyon. Ang isang taong nabubuhay sa katotohanan ay
kailangang mulat at naliliwanagan ng
talagang totoo. At hindi ito madali, sang-ayon kay Platon. Isa itong mahirap at
mahabang pagsasanay; kasama dito ang pagtitiis sa mga panlalait at katatawanan.
Subalit sa hulihan, matatanaw ang totoo at mabuti.
Hindi nagbibigay ng konkretong
pamamaraan si Platon kung paano matagpuan ang totoong-mabuti. Sa halip,
itinuturo niya ang pagbalik sa sarili bilang isang kondisyon upang maalala
natin ang talagang totoo. At kapag natagpauan niya ang liwanag, responsibilidad
niya ang bumalik sa dilim. Hindi upang mabuhay muli sa kasinungalingan. Kundi
upang paglingkuran ang liwanag; upang maging “liwanag sa dilim” (sabi nga ni
Rico Blanco). Mabigat na pasanin ito. Pero, kailangan niyang gawin. Ang taong
ayaw bumaba at paglingkuran ang katotohanan ay hindi pa talaga nakauunawa sa
talagang totoo. Katulad ng kwento sa Ebanghelyo: Ipinakita ng Diyos sa ilang
apostol ni Hesus ang mangyayari. Pinakita ng Diyos sa kanila ang katotohanan.
At dahil dito, ayaw na nilang umalis sa bundok na iyon. “Magtayo na tayo ng
kubol dito. Isa sa Iyo, isa kay Moses, at isa kay Elias,” mungkahi ng isa. Sabi
Hesus, “Hindi mo pa alam ang iyong sinasabi.”
Ang tunay na nakakaunawa sa totoo ay
handang iwanan ang sarap sapagkat iyan ang udyok ng mabuti. Ang taong nakatagpo
sa mabuti (o natagpuan ng mabuti) ay walang magagawa kundi isabuhay ito at
mamuhay ayon dito. Ang katotohanan na ang nagpapakilos sa kanya. At, ganyan nga
rin ang itinuturo ni Platon. Nauwi rin siya sa itinuturo ng matandang Sokrates
ng Apologia, “mas mabuti pa ang maapi
dahil sa mabuti, kaysa mang-api.” Bakit? Sapagkat iyan ang angkop sa tao: ang
mamuhay sa mabuti. Ang isang taong taong nang-aapi ay nabubuhay sa masama na
hindi naaayon sa pagiging tunay na tao. Hindi siya nagiging maka-tao.
Samantalang ang inaapi sa ngalan ng totoo at mabuti, kahit siya ay pahirapan,
kahit siya ay patayin, ipako pa siya sa krus, sabihan ng masasakit na salita,
pagtawanan, walang kayamanan; tao pa rin siya sa mayamang kahulugan ng salitang
“tao”.
Mahirap ang sinasabi ni Platon. Pero,
ito ang dapat. Ito ang mabuti. Kaya nga, parati man nating naririnig, laging
totoo ang sinasabing “madaling maging tao pero mahirap magpakatao.”
Emmanuel
C. de Leon
Departamento
ng Pilosopiya
UST-Faculty
of Arts and Letters
[1]
Roque J. Ferriols, S.J., “Platon: Ang Singsing at ang Yungib”, sa Mga Sinaunang Griyego (Quezon City:
Ateneo de Manila University Office of Research and Publications, 1992), 108. Sa
mga susunod sa sipi sa nasabing libro, gagamitin ang MSG.
[2]
“Society is man written large.”
[3]
MSG, 112-113.
[4]
Ibid, 113.
[5]
Eduardo Jose E. Calasanz, “Ang Aking Katawan”, sa Magpakatao: Ilang Babasahing Pilosopiko, ed. Roque J. Ferriols,
S.J. (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1979), 39.
Walang komento:
Mag-post ng isang Komento