MGA NILALAMAN

(I-click ang pamagat ng artikulong nais basahin)

WELCOME TO GILIDSOPHIA


MGA NAKALIMBAG NA ARTIKULO
1. Ang Landas ng Pagtatanong ni Heidegger Ukol sa Teknolohiya
2. Ang Hanunuo-Mangyan, Ambahan, at ang Misyon ng Simbahan
                            Alternatibong "link" para sa nasa itaas na artikulo
3. Si Roque Ferriols, Wika, at ang Larong Basketbol
                            Alternatibong "link" para sa nasa itaas na artikulo

MGA PANIMULANG SANAYSAY (DRAFT)
1. Si Axel Honneth at ang Konsepto ng Pagpupumiglas sa mga Awit ng Bandang Yano
2. Panimula Kay Aristoteles
3. Panimula Kay Platon
4. Panimula sa Pilosopiya sa Modernong Panahon
5. Isang Salamisim sa Mystery of Being ni Gabriel Marcel

MGA MAIIKSING KOMENTARYO
1. Sa Pagso-sorry ni Pope Francis Dahil sa Kalibugan ng Ilang Pari
2. Sa mga Pilosopong Kritikal
3. Ilang Minuto sa Hustisya ni Platon
4. Sa mga Nangingibang-bayan
5. NinjaProblems
6. Sobrang Init, Pawis Hanggang Singit
7. An Open Letter by an Alleged Jellyfish
8. KRISTEK ang Itawag Mo sa Amin 
9. Sa mga Bagong Graduate
10. Unang Araw Namin Sa Seminaryo at ang Initiation Rites
11. An Open Letter by a PBB Housemate Wannabe

MGA PILING TULA
1. PA-NOVALICHES
2. Sa Pagitan ng Pagdududa at Paniniwala

Kay Gabriel Marcel

Ang Katotohanan Bilang Gabay sa Buhay
(Isang Salamisim sa Mystery of Being Volume I)
Emmanuel C. de Leon

Sa ikalawang yugto ng Mystery of Being na may pamagat na “Wasak na Daigdig”, ipinamulat sa atin ni Gabriel Marcel ang atin mismong kalagayan. Sinasabi niyang ang ating daigdig ngayon ay walang puso, parang isang relo o orasan na natanggalan ng pangunahing makina. Walang puso sapagkat nahihilig tayo sa pagkilos ayon sa idinidikta ng isang sistema. Ang sistema na ang nagiging kabuoan ng ating pagkatao. Ginamit niyang halimbawa ang talamak na paggamit ng mga dokumentong personal (bio-data, identification card, etc) bilang pagkakakilanlan sa isang empleyado ng isang kompanya. Naisasalin nga raw ang kabuoan ng ating pagkatao sa isang dokumento at nakalilimutan na ang tao ay isang orihinal at hindi kailanman maikakahon sa isang papel ang identidad ng isang tao sapagkat ito’y napakayaman.

Sa kabilang banda, mayroon ring kulturang nagtataguyod naman sa katotohanang personal. Ito ay nangangalandakang ang katotohanan ay ayon sa sarili lamang, na kung ano ang totoo para sa akin ay siya na ngang totoo. May pagkahilig ito sa parte ng indibidwal na pribado.

Sa pagninilay ni Gabriel Marcel, nais niyang sabihin na ang katotohanan ay lampas sa unibersal na matematiko at sa indibidwal na pribado. Mayroong matinding pangangailangang igpawan o lampasan ang ako-na-unibersal (universal ego) at ang ako-ng-karanasan (empirical ego). Sa paanong paraan?

Ginamit niyang halimbawa ang isang alagad ng sining. Hindi lahat ay natatalaban ng sining sapagkat ang pagtalab ng sining ay nakadepende sa kakayahan at kahandaan ng isang taong tatanggap. Nangangahulugan lamang na hindi unibersal ang pagtalab ng sining. Subalit, hindi rin naman personal o kanyang kanya lamang ang karanasan sa sining na hindi na niya maaaring ibahagi ito sa iba. Hindi ito pansarili lamang o para sa indibidwal na ako.

Gumagalaw ang katotohanan sa gitna ng unibersal na matematiko at sa indibidwal na pribado. At mayroong matinding pangangailangang lumampas o sumaibayo sa unibersal na matematiko at indibidwal na pribado.

Paano natin nalalaman na ganito ang katotohanan, ang merong matinding pangangailangang lumamapas? Sapagkat nakakaramdam tayo ng kakitiran o kakulangan. Alam natin na hindi pa ito ang totoo at nararamdaman nating may mas mataas pang halaga o value kaysa sa atin.

Tulad ito ng isang mag-asawa. Kailangan ng lalaki ang kanyang asawa para magluto sa kanya at magbigay ng kaginhawaan tuwing uuwi siya galing sa trabaho. Nguni’t dahil sa matinding pagmumuni-muni, nalalaman niya na higit pa roon ang pagkatao ng kanyang asawa. Ang asawa niya ay isang katuwang sa buhay, isang minamahal na kasama tungo sa mas makatotohanang pagmamahalan.

Sa halimbawang nabanggit, mayroong paglampas sa isang karanasan tungo sa mas mataas na karanasan. At gano’n rin sa katotohanan. Ang katotohanan, ayon kay Marcel ay lampas sa atin at lampas rin sa unibersal na matematiko. Hindi maikakahon ng unibersal na sistema o ng personal na pagtanggap ang katotohanan sapagkat ito ay may pag-iral na kanya. Ang katotohanan ay siyang gumagabay sa buhay. At ang mga taong nagpapagabay sa katotohanan ay may pagkabukas sa ipinahihiwatig at ipinakikita ng katotohanan.

Gumamit tayo ng isa pang halimbawa. Kahimanawari’y akayin tayo nito sa katotohanan. Mayroong isang seminarista na malapit nang magpakasal sa Diyos. Pero, nagdududa siya sa kanyang bokasyon. May mga facts o mga detalye sa kanyang buhay ng tumuturo sa kaliwanagan. Una, siya ay nabigo sa pag-ibig at maaaring isa ito sa mga dahilan ng pagpasok niya ng seminaryo. Pangalawa, mababa ang tingin sa kanyang pamilya ng mga tao sa kanyang lugar at ang paggiging pari ay magtataas ng pangalan ng kanilang pamilya. Pangatlong fact, masarap ang buhay sa loob ng seminaryo. Kaya mayroong pagdududa ang seminarista sa kanyang bokasyon. Naliliwanagan ng mga facts (galing sa salitang latin na factum na nangangahulugang mga naisagawa) ang pagdedesisyon ng seminarista. At kailangang maging bukas siya sa kung ano ang kanyang nakikita. Kailangan ang pagtanggap sa katotohanan kahit na ito ay masakit o taliwas sa ating kagustuhan.

Maaari rin namang maghintay pa sapagkat hindi pa alam ang katotohanan. Kailangan pa ng panahon upang malaman kung ano talaga ang totoo. Sapagkat hindi minamadali ang katotohanan. Minsan kailangan ng panahon upang magkaroon ng kahandaan at pagkahinog.

Ang katotohanan para kay Marcel ay isang gabay sa buhay. Nguni’t ito ay hinaharap at isinasabuhay. Nariyan nga ang katotohanan pero kailangan itong hanapin. Kailangan rin ng pagkamalay at pagkamulat rito. Kailangan tayong mulat sa kung ano ang gumagabay sa atin. At handa rin tayong magsakripisyo para sa katotohanan kahit buhay pa man ang maging kapalit.

Naaalala ko ang aming bise alkalde na kailan lamang ay pinaslang ng dalawang hindi pa nakikilalang mga tao (nangyari sa bayan ng Naujan, sa probinsya ng Silangang Mindoro). Sinabi niya na handa siyang mag-alay ng buhay para sa mga naaapi at para sa maliliit. May pagkamulat siya na may naaapi at may mga maliliit na nangangailangan ng kanyang tulong. Nguni’t mayroong mga taong masasagasaan, mga taong iba ang paniniwala sa buhay. Handa siyang ialay kahit na ang kanyang buhay sapagkat mayroon siyang nasumpungang katotohanan na dapat ipaglaban. At handa siyang magsakripisyo ng pagod, lakas, talento, talino, at maging sariling buhay para sa katotohanan na gumagabay sa kanya.

Tulad ng sinasabi ni Marcel, kailangan tayong maging mulat sa katotohanan, na mayroong tawag na lumampas pa sa makamundong pagnanasa kahit na ito ay masakit at kahit na kakaunti lamang ang yumayakap sa katotohanan. Kung tayo ay nagpapagabay sa katotohanan, nararapat lang na manatili tayo sa katotohanan at maging tapat dito. Sapagkat hindi tayo ang tumatawag sa katotohanan, ang kabaligtaran ang totoo. Tayo ang tinatawag nito. Tayo ang mayroong katungkulang tumugon at magsabuhay ng ating sinusundang katotohanan. At dapat itong isagawa, sapagkat mistulang pader na hungkag ang katotohanang hindi isinasagawa.

Binubulaga tayo ni Marcel sa ating hindi pagkamulat sa katotohanan. Nakakatakot, Ngunit ganito talaga ang buhay. Ang buhay na sumusunod sa kanyang gabay ay nangangahulugan rin ng hindi pagkapit masyado sa buhay. Ang pananatili sa kung ano ang pinapakita ng katotohanan at pagpapatuloy sa hamon ng kasaysayan ay isang malaking aral. Magmimistulan lamang itong hangin kung hindi maisasabuhay.

Ang Modernong Panahon sa Kasaysayan ng Pilosopiyang Kanluranin

Panimula

Sa pagkamatay ni William of Ockham noong 1349, ang kaisipang Skolastiko ay nawalan na ng pinakamahusay na pala-isip, at siya na ring naging tanda ng pagtatapos ng kaisipang Midyebal. Wala nang ibang maituturing na mahalagang pilosopo hanggang sa dumating ang kapanahunan ni Francis Bacon na nagsimulang maglimbag ng mga kaisipan noong 1600s. Matagal-tagal naghintay ang mundo ng pilosopiya upang magkaroon ng panibagong simula sa hinahangad nitong makarating sa katotohanan.  

           

Habang nagpapa-change oil at nagpapalinis ng makina ang pilosopiya nang mga panahong iyon, ang yugto ng kasaysayan na tinatawag na Renaissance ang namamayani. Ang terminong Renaissance ay literal na nangangahulugang “muling pagsilang” at ginagamit na pantawag sa panahong 1350 hanggang 1650. Sa totoo lamang, hindi naman tumigil sa pag-iisip na maka-midyebal ang mga tao noong unang araw ng Enero taong 1350. Subalit, sa mga panahong ito, isang bagong damdamin ang umuudyok sa mga palaisip at maging sa kanilang kultura. Ang panahong ito ang itinuturing na pagka-gising ng pag-iisip sa tao mismo na mistulang nakalimutan noong Gitnang Panahon. Masyadong nahumaling ang mga pilosopo sa panahong midyebal sa reyalidad ng Diyos, kalangitaan, at mga bagay na metapisikal; at mistulang kapalaran nitong makalimutan ang usapin tungkol sa tao mismo.

            Sa mga panahong ito nadiskubre ni Christopher Columbus ang mas maiksing ruta patungo sa India na siya na ring nagdala sa kanila sa pagkakadiskubre sa Bagong Mundo. Maaari siguro nating gamiting simbolo ng Renaissance ang paglalakbay at pagkakadiskubre ni Columbus sa western hemisphere. Ang Bagong Mundo ang nagpalawak ng abot-tanaw ng mga Europeo noong panahong iyon, na siya na ring nagtulak sa kanila na baguhin ang mga napaglumaan nang mapa. Gayundin, ang mga palaisip noong panahon ng Renaissance ay handang handa na rin sa pagbabago dulot ng paglawak ng kaalaman sa literatura, relihiyon, medisina, ekonomiya, syentia, at pilosopiya.

Ang Pilosopiya sa Panibagong Simula

Mahahati sa dalawa ang mga mithiin ng mga pilosopo sa modernong panahon. Una, nagnanais silang talikuran ang mga pinaniniwalaan ng nakaraan. Dahil sa mga natuklasan ni Galileo Galilei, ang mga syentipikong kaalaman ni Aristoteles ay lubhang napaglumaan. Dahil dito, maging ang kanyang pilosopiya ay unti-unti na ring napaglumaan. Dahil ang mga paniniwala at teolohiya ay nakasandig sa pilosopiya ni Aristoteles, maging ang mga ito ay naging kaduda-duda sa mata ng mga modernong pilosopo. Para sa kanila, walang dapat tanggapin kung hindi ito mapapatunayan gamit ang katwiran.

            Pangalawa, ang pangunahing tema ng modernong panahon ay ang paghahanap ng perpektong pamamaraan sa pilosopiya. Hindi sapat na talikuran ang nakaraan kung wala ka namang mahusay na maipapalit. At, paano nga naman malalaman na “mas mahusay” ito kung wala kang pamamaraan upang makilatis ang mga kaisipan? Kaya nga, ang modernong panahon ay nagsimula sa isang pagkahumaling sa paghahanap ng pamamaraang maaaring gamitin sa pahahanap ng kaalaman at katotohanan. Mayroon bang katotohanan na hinding hindi mapagdududahan? Ito rin ang dahilan kung bakit umusbong nang saganang sagana ang epistemoholiya (pag-aaral sa kaalaman) noong mga panahong ito. Kaya nga lamang, sila na rin ang nakadiskubre na wala namang pamamaraan na makatutuklas ng katotohanang hindi mapagdududahan (indubitable truths). Ito ang dahilan kung bakit ang paghahanap sa nasabing pamamaraan ay nagpapatuloy hanggang sa panahong kasalukuyan.

            Dalawang pamamaraang pilosopikal ang nanguna noong modernong panahon hanggang sa pagdating ni Immanuel Kant. Ito ay ang kaisipang rasyonalismo at ang kaisipang empirisismo. Ang pangunahing naghihiwalay sa dalawang nasabing kaisipan ay ang pinagmumulan ng ating mga kaalaman. Saan nga ba nanggagaling ang mga bagay na alam natin? Para sa mga rationalist, may mga kaalaman na a priori. Kapag sinabing a priori na kaalaman, ito ang klase ng kaalamang na ang katotohanan ay maaaring malaman bago o hiwalay sa karanasan. Halimbawa, para sa mga rationalist ang mga prinsipyo sa lohika at matematika ay kayang malaman kahit hindi ito maranasan. May ilang rationalist din ang magsasabi na maging ang pagpapatunay sa Diyos, metapisika, at etika ay kasama sa larangan ng a priori.

            Sa kabilang banda, ang mga empiricist naman ay nagtuturo na ang kaalaman ng tao tungkol sa mundo ay a posteriori, galing sa karanasan. Halimbawa nito ay ang kaalamang “matamis ang asukal”. Hindi mo malalaman ang tunay na lasa ng asukal kung hindi mo ito naranasan. Para sa mga empiricist, lahat ng kaalaman ng tao ay galing sa karanasan.

            Kahit na mistulang napakadaling sabihin ng kaibahan ng empirisismo at rasyonalismo, ibang iba pa rin ito pagdating sa pilosopiya ng iba’t ibang palaisip sa modernong panahon. Kaya nga, mahalagang isa-isahin ang mga pilosopo upang makita natin at makilala ang kanilang dakilang pag-iisip. Una nating pag-uusapan si Thomas Hobbes (1588-1679). Kikilalanin natin ang kanyang buhay at itutuon natin ang usapan sa kanyang kaisipang pulitikal.

Si Thomas Hobbes

           

Ipinanganak si Hobbes sa Englatera, sa isang katulong sa bukid na hindi nakapag-aral. Sa tulong ng kanyang mga kamag-anak, nag-aral siya sa Unibersidad ng Oxford kung saan skolastiko pa rin ang klase ng edukasyon na pangunahing itinatanghal ang lohika at pilosopiya ni Aristoteles. Dahil hinding-hindi siya nasiyahan sa kultura ng edukasyon doon (na kailangan nilang i-memorize), binatikos niya ang unibesidad sa kanyang mga sinulat. Pagkatapos niyang makuha ang diploma, nagtrabaho siya bilang tutor ng mga mayayamang pamilya. Itong pagiging tutor niya sa mayayamang pamilya ang nagbigay sa kanya ng pagkakataong makapaglakbay at makasalamuha ang mga prominenteng tao noong panahong iyon.

            May tatlong mahahalagang nakaimpluwensya sa pilosopiya ni Hobbes. Una, andyan ang pagkaka-diskubre niya sa mga sinulat ni Galeleo. Ito ang naging modelo ng pilosopiya ni Hobbes. Pangalawa, andyan din ang pagka-diskubre niya sa Euclidean geometry noong 40 years old siya. Ang pagiging masistema ni Euclid ang magiging impluwensya kay Hobbes. At pangatlo, andyan ang civil war sa Englatera na nagsimula noong 1642.

Ang Pulitikal na Pilosopiya ni Hobbes: Ang Leviathan

            Nabuhay si Hobbes sa panahong magulo sa Englatera. Naipit siya sa isang civil war sa pagitan ng mga may hawak ng trono at ng mga kontra sa pamumuno ng monarkiya. Bumabalimbing si Hobbes sa maraming pagkakataon, pero laging mali ang kanyang timing. Ang mga karanasan niyang ito ang nagbigay sa kanya ng tatlong kaisipan:

1.      Kung saan man walang matibay na pamahalaan, mayroon ring kaguluhan.

2.      Ang kaguluhan ay dapat iwasan sa anumang pamamaraan.

3.      Mawawala ang kaguluhan kung ang pamahalaan ay malakas.

Ang tatlong kaisipang ito ang pinaka-balangkas ng kaisipang pulitikal ni Hobbes.

State of Nature

            Sinimulan ni Hobbes ang kanyang librong Leviathan sa isang pagsasalarawan ng tinatawag niyang “state of nature”, ito raw ang kondisyon ng buhay ng tao bago magkaroon ng tinatawag nating lipunan o gobyerno. Nagbigay ng isang thought experiment si Hobbes. Ano raw ang magiging sitwasyon natin kung walang pamahalaan? Ang tawag niya dito ay “state of nature”. Sa ganitong sitwasyon, lahat tayo ay “pantay-pantay” at may “karapatan” sa kung anumang kailangan natin para maka-survive. Kung talagang nakikinig tayo sa sinasabi ni Hobbes, hindi niya sinasabing pantay-pantay tayo sa pisikal na bagay. Ang gusto niyang sabihin, kapag walang lipunan, walang ispesyal na karapatan, pribilehiyo, restriksyon, ranggo, o kahit na istado ng buhay. Ang natatanging “karapatan” sa ganitong sitwasyon, sang-ayon kay Hobbes, ay nakabase sa lakas ng isang tao. Sabi nga ni Hobbes, “every man has a right to everything; even to one’s another’s body”.

            Kung totoo ang sinasabi ni Hobbes na lahat tayo ay maka-sarili, gusto parating makauna, siguradong hindi madaling mabuhay sa “state of nature”. Kung ang sinasabi ni Aristoteles ay natural sa tao ang makisalamuha sa ibang tao, kabaligtaran dito ang pilosopiya ni Hobbes. Para sa kanya, kung walang nagkondisyon sa ating sikolohiya na dapat tayong makisalamuha sa ibang tao, walang wala tayong simpatya sa mga katulad nating tao. Natural daw tayong egoists. Ang pag-iisip sa kapakanan ng iba, para kay Hobbes, ay hindi natural na emosyon.

Natural Laws

            Ngayon, ang kaisa-isahang dahilan kung bakit hindi magulo ay ang pagkakaroon ng tinatawag niyang jus natural (“natural laws”). Ang paggamit niya ng salitang “natural law” ay walang kaugnayan sa paggamit ng mga pilosopong midyebal. Kapag ginamit, halimbawa, ni Santo Tomas ang salitang “natural law” ibig sabihin niya ay iyong mga batas na totoo sa kahit anong lugar, oras, at kalagayan. Para naman kay Hobbes, ang mga batas na ito ay pangkalahatan na siyang nadiskubre nating mga tao batay sa pagkaunawa natin sa mundo. Nagsisimula raw lahat tayo sa premise na: Gusto kong mag-survive. Nanggaling dito, nakuha natin ang batas nagsasabing: Lahat tayo ay dapat maghangad ng kapayapaan at sundin ito, at kung ayaw mong sumunod dito, maghanda kang depensahan ang sarili mong kapakanan sa kahit anong pamamaraan. Kung talagang nakikinig tayo kay Hobbes, ang sinasabi niya dito ay walang taong makakayanang umiral sa napakabrutal na mundo kung hindi siya proprotektahan ng isang gobyerno. Kahit sa ordinaryo nating mga karanasan, sabihin na nating ikaw ang pinakamalaking bully, kailangan mo pa rin ng mga makakasama para mas maging astigin ka. Kung mag-isa ka lamang, kahit gaano ka pa kalakas, wala wala kang magagawa.

            Ngayon, hango sa naunang batas na kailangan nating maghangad ng kapayapaan, makakakuha ulit tayo ng isa pang kautusan: kailangan isuko mo ang iyong mga pansariling karapatan, gayundin ang lahat ng miyembro ng nasabing pamahalaan, upang mapanatili ang kapayapaan. Kung titingnan natin, parang “makasariling” golden rule ito, dahil sinusunod natin ang batas hindi dahil gusto nating maging “mabuti”, kundi ang paghahangad ng kung anumang makakabuti sa kanya. Kung totoo ang sinasabi ni Hobbes na lahat tayo ay egoists, ibig sabihin iniisip lamang natin ang sarili nating kapakanan, paano tayo makakasiguro na lahat ay susunod sa mga napagkasunduan? Para makasigurado na lahat tayo sa susunod sa nagpagkasunduan na iiwasan nating gumamit ng pwersa sa isa’t isa, “there must be coercive power, to compel men equally to the performance of their covenants” (Leviathan, 15). Ito ang gampanin ng gobyerno.

            Ang tawag ni Hobbes sa gobyernong ito ay “artificial man” o kaya ang dakilang “Leviathan” (ibig sabihin malaking tao). Minsan tinatawag din niya itong “ang diyos na mortal”. Kaya naman paboritong-paborito si Hobbes ng mga pinunong diktador. Ang kaisipang ito ang nagpasimula ng tinatawag sa pilosiyang social contract theory. Sa ganitong teorya, ang gobyerno ay hindi itinuturing na itinatag ng Diyos, kundi ginawa lamang ng tao upang magbigay ng siguridad na mapipigil ang ating pagka-makasarili.

Social Contract

            Upang mabuhay sa mundo nang payapa, kailangan nating isuko ang ating mga karapatan sa isang pinuno o isang kalipunan ng mga pinuno. Sanasabi ni Hobbes na parang pagpirma ito sa isang kasunduan:

   I authorize and give up my right of governing myself, to this man, or to this assembly of men, on this condition, that thou give up thy right to him, and authorize all his actions in like manner (Leviathan, 17)      

Taliwas sa magiging “social contract theory” ni John Locke and Jean Jacques Rousseau, ang kontrata ay sa pagitan ng mga tao (at hindi sa pagitan ng gobyerno at ng mga myembro). Kaya nga lamang, kapag pinili na natin kung sino ang magiging pinuno natin, wala na daw tayong karapatan pa na makialam. Ipinapaubaya na natin ang lahat sa napagkasunduang pinuno.

Kailangang linawin sa parteng ito na walang partikular na uri ng gobyerno na iniidorso si Hobbes. Kahit na pabor siya sa isang malakas na lider, bukas si Hobbes sa posibilidad ng pagkakaroon ng assembly. Gayunpaman, hindi pabor si Hobbes sa paghahati ng kapangyarihan. Sang-ayon sa kanya, ang gyera na nangyayari sa Englatera noong panahong iyon ay bunga ng paghahati-hati ng kapangyarihan sa pagitan ng hari, mga katiwala (lords), at ng House of Commons.

            Base sa kanyang karanasan, nasabi ni Hobbes na mas mabuti pang magkaroon ng pinaka-masamang diktador kaysa naman walang pamahalaan, o di kaya ay magkaroon ng mahina at walang alam na pinuno.

Emmanuel C. de Leon

Unibersidad ng Santo Tomas

Departamento ng Pilosopiya

 

ARISTOTELES: ANG PAGHAHANAP SA TOTOONG-TOTOO SA NATURAL NA MUNDO

Buhay ni Aristoteles: Biologist, Tutor, at Pilosopo

        Pagkatapos matalo ng Sparta ang Athens sa tinawag na “Peloponnesian War” noong 404 B.C., nagkaroon ng pagkakahati-hati ang mga syudad ng Gresya. Dahil dito, naging mahina at hiwa-hiwalay ang Gresya, at nasakop ng papalakas na imperyo ng Macedonia sa pamumuno ni Felipe ng Macedon noong 338 B.C.. Sa Macedonia uusbong ang nagngangalang Alexander the Great (anak ni Felipe), na siyang sasakop sa buong “mundo” (o sa kilalang mundo noong panahong iyon). Ang probinsyang ito rin ang magbubunga ng isang henyo sa Pilosopiya na sasakop sa napakaraming larangan ng kaisipan, si Aristoteles.

            Si Aristoteles ay ipinanganak noong 384 B.C. sa bayan ng Stagira, sakop ng Macedonia. Ang tatay niya na si Nicomachus ay isang manggagamot ni Amyntus II, ang hari ng Macedonia. Kaya nga, hindi kataka-takang mayroong nalalaman si Aristoteles sa larangan ng syentipiko at empirikal na pagsusuri sa kanyang uring pamimilosipiya. Labing-walong (18) taong gulang siya noong naging estudyante siya sa Academia ni Platon (sa Athens), upang magkaroon ng pinaka-mahusay na edukasyon noong kapanahunang iyon. Nag-aral siya doon at nagturo kasama ni Platon nang halos dalawampu’t limang (25) taon, hanggang sa mamatay si Platon noong 347. Pumalit kay Platon bilang pinuno ng paaralan ang kanyang pamangkin na si Speusippos, isang matematiko na mag-isang ipinapatuloy ang mga teorya ni Platon tungkol sa matematika. Hindi natin alam kung dahil dito umalis si Aristoteles sa Acamedia; Magiging isa lamang itong walang basehang ispekulasyon. Maaaring ang masamang pakikitungo ng mga taga-Athens sa mga Macedonian noong panahong iyon ang nagtulak kay Aristoteles na lisanin ang Academia ni Platon.

            Noong 342 B.C., ipinatawag siya ni Haring Felipe ng Macedonia (na isa pa lamang prinsipe noong kabataan ni Aristoteles) upang maging tutor ang isang labing-tatlong (13) taong gulang na si Alexander, ang tagapag-mana ng trono. Pagkaraan ng ilang taon, naging hari si Alexander at tinupad ang pangarap ng kanyang ama na masakop ang “mundo”. Sang-ayon sa ilang istorya, inuutusan ni Alexander ang kanyang mga sundalo na mangolekta ng mga “biological specemens” kung saan man sila nakikipag-gyera at ipinadadala pauwi sa kaniyang tutor na si Aristoteles.

         Noong 335 B.C., bumalik si Aristoteles sa Athens at nagtayo ng sarili niyang paaralan na naging karibal ng Academia ni Platon. Pinangalanan niya itong Lyceum dahil malapit ito sa temple ng diyos na si Apollo Lyceus. Dito niya naisulat halos lahat ng mahahalaga niyang akda.

            Nang mamatay si Alexander the Great noong 323 B.C., namuo na naman sa Athens ang galit sa mga taga-Macedonia. Dito natakot si Aristoteles, na ang pagiging malapit niya kay Alexander the Great ay maaaring magdala sa kanya sa kapahamakan. Naalala niya ang trahedya na nangyari kay Sokrates, pero hindi pa siya handang maging martir tulad ng guro ni Platon, kaya tumakas siya palabas ng Athens. Isang taon pagkatapos niyang lumabas ng Athens, siya ay namatay. Una niyang naging asawa si Pythias. Nang mamatay ang kanyang unang asawa, pinakasalan niya si Herpyllis. Habang nakikipagtalik siya kay Herpyllis at ipinapadama ang kanyang pagmamahal dito, doon niya hiniling na kung mamamatay siya ay ilibing siya malapit sa libingan ng pinakamamahal niyang si Pythias. #Kaboom! #MedyoBadBoy #PogiProblems

Si Platon at Si Aristoteles

            Bago natin maunawaan ang mga astig na pilosopiya ni Aristoteles, kailangan muna nating ipaliwanag ang relasyon sa pagitan ng mga pananaw niya at ng kanyang guro na si Platon. Unang una, ang impluwensya ni Platon sa kanyang pinaka-sikat na disipulo ay hinding hindi mabubura. Sa pamimilosopiya ni Aristoteles, tinatangka niyang magbigay ng solusyon sa mga naiwang problematiko ni Platon base sa lohika at mga partikular niyang karanasan. Pero, si Aristoteles ay higante sa larangan ng pilosopiya. Hindi siya kontento na ulitin na lamang ang mga ideya ng kanyang minamahal na guro. Malikhain niyang inulit ang ilan sa mga pananaw ni Platon, at matindi naman niyang tinuligsa ang marami sa mga ito. Sa kanyang magnum opus pagdating sa usaping etika, ipinahayag niya ang matinding pangangailangang sundan ang katotohan, kahit na ibig sabihin nito ay ang masidhing pagsasa-isang-tabi ng mga itinuro ng kaibigan niyang si Platon:

It would perhaps be thought to be better, indeed to be our duty, for the sake of maintaining the truth even to destroy what touches us closely, especially as we are philosophers or lovers of wisdom; for, while both are dear, piety requires us to honour truth above our friends (NE 1.6).  

Unang una, ang pinaka-lantad na kaibahan ng dalawang higante sa pilosopiya ay sa kanilang istilo at temperamento. Kalimitan, si Platon ay tinatawag ng mga dalubhasa na idealistic, inspiring, otherworldly, at perfectionist. Samantalang si Aristoteles naman ay realistic, scientific, this-worldly, at pragmatic. Ang mga panghuhusgang ito ay base sa mga nasulat at istilo ng pagsusulat ng dalawang nasabing pilosopo. Pero, kung talagang nakikinig tayo sa mga sinasabi ni Platon sa kanyang mga diyalogo, lapat na lapat ang mga ito sa kasalukuyan ni Platon. Karamihan sa mga literatura Platon ay komentaryo sa lipunan niyang kinabibilangan. Gumagamit siya ng mga bulgar na salita upang gawing popular ang pilosiya. Popular na ibig sabihin ay kauna-unawa sa nibel ng karaniwang tao. Samantala, ang mga taga-hanga naman ni Aristoteles ay nagbasa ng mga teknikal na sinulat niya na talaga namang sinulat para sa publikasyon. Parang ipinagkukumpara ng iba ang mga nasulat ni Bob Ong (na ang target audience ay masang Pilipino) at ang mga nasulat ni Dr. Co (na para naman sa mga may hilig sa pilosopiya). Ganunpaman, ang mga mambabasa ni Aristoteles ay makararanas ng pagka-antok at madalas kailangang magbukas ng encyclopedia sa pilosopiya. Sabi nga ng pilosopong si Arthur Schopenhauer, ang karanasan niya sa pagbabasa kay Aristoteles ay isang “brilliant dryness” (The World as Will and Idea, 2).  

        Sanasabing dalawa lamang ang tradisyon sa pilosopiya; kung hindi ka Platonist, e di isang kang Aristotelian. Kahit na hindi dapat natin ipag-isang-tabi ang pagkakatulad nina Platon at Aristoteles, magkaiba talaga ang kanilang sistema at paninindigan.

Ang imahe sa ibabaw ay galing sa painting ni Raphael na School of Athens, na malikhaing nagpapakita ng kaibahang pilosopikal nina Platon at Aristoteles. Si Platon ay nakaturo sa itaas, sa lampas-sa-mundong-ito na mundo ng Totoong totoo (Forms). Samantalang si Aristoteles naman ay sumi-senyas pababa, sa paghahanap ng totoo (forms) dito mismo sa natural na mundo.  

Pag-iisa-isa

            Kung si Platon ay nakatuon ang atensyon sa kabuoan ng Katotohanan, ang kanyang estudyanteng si Aristoteles ay nahilig (inclined) sa pag-iisa-isa ng mga detalye. Pero, malawak itong kinagagalawan ni Aristoteles. Itong kanyang pamamaraan at istilo ng pag-iisip ay makikita sa lahat ng larangan na kanyang pinasok: biolohiya, lohika, pisika, hermeneutika, retorika, etika, pulitika, at maging sa malalim na kabuoan ng metapisika. Pag-iisa-isa sa mga detalye ang talagang istilo niya. Mistulang hinahanap niya ang unibersal sa mga partikular.

        Para kay Aristoteles, maling diskarte ang pag-aaral ng mga abstraksyo na hiwalay sa mga kongkretong halimbawa. Hindi nga raw mauunawaan ang “kalayaan” kung hiwalay ito sa tunay na karanasan ng pagiging malaya. Ibig sabihin, kung gusto nating matutunan ang kahulugan ng “kalayaan”, mas mainam na siyasatin (isa-isahin) ang mga karanasan ng partikular na taong malaya. Hindi nga raw ginagamot ng isang doktor ang sakit na kanser, kundi ang partikular na may-sakit na si Pedro o si Juan.

            Kung si Platon ay pinapaiiwas ang kanyang mga estudyante sa nibel ng karanasan, si Aristoteles ay nagsasabing ang isang taong puro teorya at kulang sa karanasan ay walang tunay na alam. Ibang iba nga raw ang “kaalamang-larawan” sa “kaalamang-karanasan”. Maaaring alam nating naghihirap ang mga tao sa Tacloban. Pero, ibang iba pa rin ang kaalaman ng mga taong naranasan ang ibig sabihin ng “kahirapan ng mga tao doon sa Tacloban”. Ang karunungan, samakatuwid, ay nagsisimula sa karanasan ng mga partikular na bagay. Hindi pa nga raw tayo sigurado sa ating mga nakikita, anong kalokohan itong uunahin pa natin ang mga bagay na hindi natin nakikita!? Parang ganito: paano mo malalaman na minamahal ka ng isang tao, kung wala kang nakikitang kongretong tanda ng “pagmamahal” sa kanya? #Hugot

            Nguni’t, hindi dito natatapos ang istorya ng itinuturong pamamaraan ni Aristoteles. Mahalaga ang pandama, pero hindi doon natatapos. Maging ang aso kong si Bantay ay nakararanas ng amoy, gaspang, at lasa ng bagay na nararanasan niya (tulad ng pag-ngata niya ng isang buto), pero wala siyang totoong kaalaman base sa sinasabi ni Aristoteles. May kakayanan ang taong ikumpara ang kanyang naranasan base sa isang mas pundamental na katotohanan.

            Upang mas maunawaan natin, pwede siguro nating pag-ibahin ang interes ng isang painter, ng isang hardenero, at ng isang syentipiko sa isang puno. Ang isang alagad ng sining ay may hilig din sa mga detalye ng puno. Nahuhumaling siya marahil sa iba’t ibang kulay ng mga dahon, iba’t ibang kurba ng puno at sanga, at gaspang ng mga balat nito. Ang isang hardenero naman, sa ibang banda, ay alam kung anong partikular na pampataba o fertilizer ang makakapag-payabong dito; anong klaseng pruning (pag-gugupit o pagtatalas) ang makakapagpadami ng bunga nito. Recipe ang tawag. “Gawin mo ito, ito ang magiging resulta.” Alam niya ang paraan para magkaroon ng gusto niyang resulta, pero hindi niya lubusang alam kung paano ito nangyayari. Ngayon, ang isang syentipikong nag-iisa-isa o nag-iisip tungkol sa puno ay hindi lamang interesado sa partikular na punong kanyang sinisiyasat. Sa halip, bukas rin ang kanyang isipan sa mga unibersal na prinsipyo. Nasa kanya ang pagnanais na maunawaan ang isang partikular na bagay sa pamamagitan ng relasyon nito sa unibersal. Ano ang kaibahan nito sa nauna na niyang karanasan ng isang puno? Sa mga terminolohiya ni Aristotle, sinisiyasat ng isang pilosopo (gamit ang abstraksyo o paghihiwalay-hiwalay) kung alin sa mga ito ang esensyal (hindi maaalis sa bagay na pasok sa ganitong hangganan) at kung alin ang aksidenteng katangian lamang (katangian na maaaring wala). Sa pagsisiyasat na ito, mahalaga ang pagka-diskobre ni Aristeteles sa lohika bilang instrumento na mag-gagarantiya ng eksakto at walang dudang katotohanan.

Telos

            Ang pilosopiya ni Aristoteles ay nagpapakita ng kaayusan sa mundo. “Bumabagay ang mga bagay.” Ang itlog ng manok ay nagiging manok at hindi nagiging kalabaw. Ang buto ng sitaw ang nagiging halamang sitaw at hindi punong kawayan. Itong kaisipan na may dahilan (telos) ang mga bagay bagay ang tinatawag na teleolohiya. Galing sa salitang Greyego na telos, ibig sabihin ay tinutunguhan (end/goal).

            Ngayon, ang pagpapakatao ay isang gawain. Ang lahat ng gawain ay may telos. May kalikasan sa taong tumungo sa kaligayahan: eudaimonia. Ibig sabihin, “Ang taong maligaya ay may buhay na maganda ang daimon”[1] Pero, iba’t iba ang akala nating magpapaligaya sa atin. Mayroong nag-aakalang makukuha ang kaligayahan sa nibel ng laman. Ang iba naman ay sa pamamagitan ng pagkakamal ng maraming pera. O di kaya ay sa pagbubuo ng magandang pangalan sa lipunan.

            Pero, ang mga nasabing pamamaraan ay naglalagay sa tao sa matinding delikadong pagka-bitin. Isa sa esensyal na karakter ng isang tao ang pagiging malaya. Kung naka-base ang kaligayahan sa ibang bagay, tulad ng laman, pera, at pagtingin ng ibang tao, hindi ka na kumikilos nang malaya. At binabasag mo ang iyong pagka-taong malaya. May naidudulot ngang ligaya ang laman, pera, at reputasyon, pero bitin na bitin kumpara sa maibibigay na ligaya ng pagiging isang ganap na tao.

Etika: Ang Arete ng Pagpapakatao

            Ang pinaka-kompletong aklat ni Aristoteles tungkol sa etika ay may pamagat na Nicomachean Ethics (may kaugnayan sa pangalan ng kanyang tatay at ng kanyang anak). Isa ito sa mga klasiko pagdating sa pilosopiyang moral at hanggang ngayon ay isang maimpluwensyang pananaw. Hindi naman nagbibigay si Aristoteles ng kompletong recipe pagdating sa pagpapaka-mabuting-tao. Sa tingin niya, wala namang makapagbibigay ng ganito. Na sabihing, “gawin mo ito o iyan, at magiging mabuti ka na!”

Kaligayahan

            Sinimulan ni Aristoteles ang kanyang aklat sa isang obserbasyon na ang lahat na kilos ng tao ay mayroong mga ninanais na kahahantungan. Ngayon, ang ibang kilos ng tao ay ginagawa lamang para sa iba pang mas mataas na hangarin natin. Halimbawa, nagpapakapuyat ang isang estudyante hindi dahil sarap na sarap siya sa pagpupuyat. Mas madalas ginagawa ito ng isang estudyante upang makapasa sa exam sa Logic, halimbawa. Ginagawa niya ito upang makapasa sa kurso, para makatapos sa pag-aaral, magkaroon ng Bachelor’s Degree sa larangan ng pilosopiya, at balang araw ay magkaroon ng maayos na trabaho. Mahalaga ito sa kanya dahil magbibigay ito ng pagkakataon para siya ay kumita ng pera, at marami pang iba. Subalit, itong sunod-sunod na “hangarin” ay hindi pwedeng walang katapusan. Kaya nga, ang pinakamahirap sagutin sa mga katanungan ng buhay ay “ano ba ang totoong gusto ko sa buhay ko?” “Para saan ba ang mga ginagawa ko sa buhay?” “Saan ako makakahanap ng kahulugan?”

            Ang sagot dito ay madali lamang: ang talagang nais ng isang tao ay kaligayahan. Ang ginamit na termino ni Aristoteles para dito ay eudaimonia. Saan nga ba nagtatago si happiness? Malimit natin itong naitatanong lalo na sa panahong “emo” tayo. Saan ba mahahanap ang mistulang nakatagong kaligayahan? Kasama ba ito sa mga pwedeng bilhin ni Anne Curtis, kasama ang isang artista at ang buong bar?

            Para sa mga sinaunang Griyego, sa dahilan ng isang bagay nakadepende ang tunay na kahulugan. Ito rin ang basehan ng mabuti at masama ng isang bagay. Ang isang mabuting karpentero ay yuong ginagampanan ang kanyang tungkulin sa pagkakarpentero. Ang isang maayos na mata ay iyong maayos ang paningin. Ganon rin, ang isang mabuting tao ay nangangahulugan ng pagtupad sa kanyang pagiging isang tao. Ano naman yan? Ano ang bumabagay sa isang tao? Ano itong kilos na naiiba at nagpapaiba sa atin kumpara sa ibang nilalang?

            Sigurado, hindi ito sa pagpapasarap. Sapagkat kahit ang mga hayop ay mayroon ring ganitong oryentasyon. Sa huling bahagi ng kanyang aklat, sinabi ni Aristoteles:

Happiness, therefore, does not lie in amusement; it would, indeed, be strange if the end were amusement, and one were to take trouble and suffer hardship all one’s life in order to amuse oneself. For, in a word, everything that we choose we choose for the sake of something else—except happiness, which is an end. Now to exert oneself and work for the sake of amusement seems silly and utterly childish (NE, 10.6).

Sa pagsasabing ang “sarap” ay hindi katumbas ng “kaligayahan”, gustong sabihin ni Aristoteles na ang pagkahilig sa mapagpasarap na buhay ay delikadong bisyo. Kusang darating ang “sarap” sa isang taong mabuti. Pero, kung “sarap” o “aliw” ang pinagtutuunan mo ng pansin, kapag ito ang parati mong hinahanap, hindi mo na rin malalaman kung ano ang dapat.

            Ngayon, para saan nga ba ang buhay ng isang tao? Sinagot ni Aristoteles ang katanungang ito sa isa sa pinaka-sentro ng kanyang etika: “We state the function of man to be a certain kind of life, and this to be an activity or actions of the soul implying a rational principle, and the function of a good man to be the good and noble performance of these” (NE 1.7). May ilang mahahalagang punto sa mga pangungusap na ito ang kailangang bigyan ng paliwanag. Una, hindi tayo ang nagbigay ng “dahilan” sa ating buhay. Ang dahilan ng buhay ng tao ay andyan na kasama ng ating pagiging tao. Itong “dahilan” na ito ang kondisyon ng posibilidad na maging iba tayo sa mga bato, halaman, hayop, whiteboard marker, computer, at iba pa. Pangalawa, gustong sabihin ni Aristoteles na ang kahulugan ng buhay ng isang tao ay nakasalalay sa gawaing pagpapakatao, isang gawaing nangangailangan ng kahusayan o excellence. Ang kaligayahan ay hindi natutulog sa pansitan, sa halip ito ay natatagpuan sa pagsasagawa ng maayos na buhay. Katulad ng isang koponan. Hindi isang panalo lang, kampeon ka na. Ganon rin daw sa buhay ng tao. Hindi isang araw ka lamang nagpapaka-mabuting tao, bukas hindi na. Kailangan nito ng kahusayan na nakukuha sa pagsasanay araw araw na buhay.

            Pangatlo, ang paglalarawan nito ng kahulugan ng buhay ay nangangahulugan ng isang uri ng buhay na naaayon sa isang plano o istratehiya na ginagabayan ng katwiran. Kaya nga, ang maayos na buhay ay hindi lamang puro gawa. Parating magkasama ang pag-iisip at pagsasagawa. Iyan ang tinatawag ng mga sinaunang Griyego na techne, “pag-unawang gumagawa at paggawang umuunawa.”

Arete: Nakasanayan Karakter

            Ang isang mabuting tao ay hindi lamang gumagawa ng mabuti, sa halip, sa pamamagitan ng pagsasanay, siya ang taong tinubuan ng disposisyon o kasanayan sa paggawa ng mabuti. Maiisip natin ang isang nagbabayad ng tamang buwis—hindi dahil maluwag iyon sa kanyang kalooban, kundi dahil ayaw niyang mahuli ng gobyerno. Ang isang totoong moral na tao, para kay Aristoteles, ay masaya at laging handang huwag mandaya ng buwis dahil alam niya itong tama. Kaya nga, ang isang nahubog na ang moralidad ay nakikita sa kanyang mga motibasyon, mga hangarin, mga gusto, at mga hindi gusto. Ang isang mabuting tao ay natutuwa sa mabuti, at napapangitan sa masama. Parang isang dalubhasang musikero na aliw na aliw sa magandang musika, pero sumasakit naman ang tenga sa mga basurang tunog.

            Ang konsepto ng mabuti ay pwedeng matutunan sa eskwela, pero ang tunay na karakter ay natututunan sa pamamagitan ng pagsasagawa. Isa nga itong phronesis. Isang praktikal na karunungan. Parang sa pamimisekleta. Maaaring matutunan ang mga pundamental na konsepto ng pamimisekleta sa pamamagitan ng “salita ng isang tagapag-turo”. Pero, hinding hindi ka makakapamisekleta kung hindi ka mamimiseklata. Hawig dito ang pagpapakabuting tao. Kung gusto mong magkaroon ng lakas-loob, kailangan ng paulit-ulit na pagsasanay ng lakas-loob. Kung gusto mong maging “studious”, hindi pwedeng hindi ka mag-aaral. Mahalaga nga ang pagsasanay sa mga gawaing moral.

           

Arete: Ang Meson

            Kung ang mabuti ay nasa pagsasanay, ano ang dapat pagsanayan ng isang nagpapakabuting tao? Dito pumasok ang konsepto ng meson o medyo-medya (the doctrine of the mean). Ang medyo-medya ay nasa pagitan ng dalawang kalabisan. “Moral virtue is concerned with passions and actions, in which excess is a form of failure, and so is defect, while the intermediate is praised and is a form of success” (NE 2.6). Sa madaling salita, ang isang mabuting tao ay gumagalaw sa pagitan ng dalawang kalabisan. Hindi bago ang konsepto ng “moderation” sa mga sinaunang Griyego. Kahit sina Homer ay may ganitong konsepto. Pero, si Aristoteles ay nagibay ng kanyang kakaibang pormulasyon.

Kilos	Bisyo (sobra)	Birtud (medyo-medya)	Bisyo (kulang)
Tapang sa pagharap sa panganib	Walang ingat	Matapang	Duwag
Pagdanas ng sarap	Makasariling paglalayaw	Mahinahon	Kill-Joy
Pagbibigay ng pera	Bulagsak sa pera	Pagiging bukas-palad	Madamot
Pagsasabi ng totoo tungkol sa sarili	Kayabangan	Totoo sa sarili	Pagpapababa sa sarili

     

Ang mga halimbawa sa itaas ay nagpapakita ng ideya ni Aristoteles tungkol sa totoong mabuti. Ang walang ingat, ang duwag, at ang matapang ay lahat natatakot. Ang walang ingat ay nagkukunwaring walang takot, at mamaya’y susugod bigla bigla. Ang duwag ay walang pagpigil sa takot. Siya ang kinokontrol ng takot. Ang matapang naman ay hinaharap, inaangkin, at dinisiplina ito upang magawa niya ang mabuti at maiwasan ang kahihiyan. Ang totoong matapang ay hindi padalus-dalos. Hindi porke’t hindi lumalaban ay duwag. Kung minsan, ang taong matapang ay tinatatawag ng pagkakataong h’wag munang umimik o lumaban. “Kung ang taong nagtitiis at natatakot sa nararapat, dahil sa tamang dahilan, ayon sa paraan at panahon na nararapat… iyong taong iyon ay matapang” (Mga Sinaunang Griyego, 126).

Itong medyo-medya (mean) ay hindi katulad sa matematika na matatagpuan sa kalahati. Kung ibibigay ko, halimbawa, lahat ng pera ko sa kawang-gawa nagpapakita ito ng kabulagsakan sa pera. Kung hindi naman ako magbibigay at mayroon naman akong pwedeng ibigay, kadamutan naman ang tawag doon. Pero, hindi ito nangangahulugang ibibigay ko ang kalahati ng aking mga ari-arian sa kawang-gawa at tapos na ang istorya; mabuting tao na ako. Kaya nga, hindi sapat na alam natin ang ideya ni Aristoteles na ang mabuti ay nasa gitna ng dalawang sobra. Paano iyon malalaman? Paano natin malalaman ang mabuti sa partikular na sitwasyon?

            Ang masasabi lamang ni Aristoteles, “it is determined by a rational principle, and by that principle by which the man of practical wisdom would determine it” (NE 2.6). Sa puntong ito, makikita natin ang koneksyon ng “karunungang intelekwal” at “karunungang praktikal”. Ang isang taong may praktikal na karunungan ay kayang manimbang kung ano ang nararapat gawin sa isang partikular na sitwasyon. At, mayroon rin siyang karunungan upang malaman kung paano ito isasagawa. Kailangan daw dito, ayon kay Aristoteles, ang katalinuhan at pagiging praktikal. Dito mahalaga ang mga naunang karanasan. Gumagalaw ang taong may karunungang praktikal sa mga naunang karanasan. Iba nga raw ang “karunungang-larawan” sa “karunungang-karanasan”.   

             Ang kikilatis ay ang aisthesis: isang uring pagtanaw at pagdama. Hindi masusukat, kundi matatanaw lamang at madarama ang gitna, sapagkat ang pinaka-gitna ay walang pagmamalabis o pagkukulang. Sapagkat ang gitna ay isang uring sukdulan. Ganyan ang pagka-gitna ni Aristoteles, ang tanyag na mesotes.  

Emmanuel C. de Leon

Departamento ng Pilosopiya

UST-Faculty of Arts and Letters

---

[1] Roque J. Ferriols, S.J., Mga Sinaunang Griyego (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1992), 123.